Nepnieuws van NPO: Hoe EenVandaag en Universiteit Twente de burger misleidden over mondkapjes

“Doe een mondkapje op in kroeg want volgens onderzoek is dat wel degelijk effectief,” kopte EenVandaag in juli vorig jaar. Dat onderzoek was volgens het programma uitgevoerd door de Universiteit Twente. Navraag leert echter dat er helemaal geen onderzoek bestond. EenVandaag en Universiteit Twente hebben de Nederlandse burger doodgewoon misleid.

“Willen we het coronavirus indammen, dan is het dragen van een mondkapje in binnenruimten als bijvoorbeeld cafés absoluut noodzakelijk. Dat stellen onderzoekers van Universiteit Twente,” zo schreef Babette Kasteleijn in een artikel op de website van EenVandaag op 22 juli 2020. “De onderzoekers van de Universiteit Twente komen tot deze conclusie na analyse van een groot aantal bestaande onderzoeken naar aerosolen,” meldt zij.

In het artikel wordt universitair hoofddocent Rob Hagmeijer aangehaald, die “vertelt over de uitkomsten” van het onderzoek. Mondkapjes zijn op dat moment in Nederland alleen nog verplicht in het openbaar vervoer. “Hagmeijer vindt dit niet afdoende,” meldt het artikel. “Ik denk aan supermarkten en ook in kroegen,” zo wordt hij geciteerd.

“In Frankrijk, Duitsland of België mag je geen winkel of afgesloten ruimte in zonder masker,” merkt Kasteleijn op. “Vanaf 24 juli is dat in Engeland ook zo. In sommige delen in Spanje en Italië mag je niet eens de straat op zonder.”

Mediacampagne

Het artikel van Kasteleijn maakt deel uit van een heuse mediacampagne waarvan in de zomer van 2020 sprake lijkt te zijn. Terwijl de Nederlandse regering de coronamaatregelen sterk heeft versoepeld, verschijnen er in de media vele berichten die vragen om hardere maatregelen. Vooral de linkse oppositie laat zich niet onbetuigd en pleit voor de invoering van een mondkapplicht, die er onder meer ook komt in de binnenstad van Rotterdam en Amsterdam.

Maar wat was nu eigenlijk dat onderzoek waarop Hagmeijer zijn advies baseerde en waar EenVandaag aan refereerde?

Hagmeijer vertelt in het artikel dat de anderhalve meter regel is gebaseerd op onderzoek dat nog dateert uit 1930. Hij stelt dat nu echter is gebleken dat “de kleinere druppels” die worden uitgestoot door hoesten of niezen (blijkbaar bedoelt hij aerosolen), veel verder komen dan anderhalve meter. “Wel 6, 7 of 8 meter.” Daarop baseert hij zijn advies om mondkapjes te verplichten in café en supermarkt.

Hagmeijer, die “gespecialiseerd is in hoe vloeistoffen stromen”, blijkt echter in het geheel geen onderzoek te hebben gedaan naar de werking van mondkapjes. Wij stuurden hem een mailtje met de vraag naar een link of referentie van het onderzoek waarnaar EenVandaag refereerde. Hij antwoordde daarop met een link naar een artikel van Lydia Bourouiba van MIT, “Turbulent Gas Clouds and Respiratory Pathogen Emissions” (26 maart 2020). Dit was dus geen onderzoek van de Universiteit Twente. Sterker nog, het bleek ook helemaal niet over mondkapjes te gaan!

Literatuur gelezen

Hagmeijer voegde in zijn email nog wel het volgende toe: “Jammer dat er zo veel ongeloof is en dat er zo weinig naar feiten wordt gekeken en op de wetenschap wordt vertrouwd. Denkt men dat ik het leuk vind om mensen te vertellen dat ze een mondkapje zouden moeten dragen in publieke ruimtes? Natuurlijk niet. Maar ik weet wel dat als ik in de supermarkt in de buurt ben van iemand met COVID die geen mondkapje draagt dat de kans aanzienlijk groter is dat ik besmet wordt dan als diegene wel en mondkapje draagt, zie o.a. bovenstaand onderzoek.”

Wij vroegen Hagmeijer daarna opnieuw naar het onderzoek dat door hem zou zijn gevoerd, waarnaar EenVandaag verwees. Hij antwoordde daarop:: “Dat onderzoek bestond uit het lezen van de wetenschappelijke literatuur, o.a. het werk van Lydia Bourouiba.”

Verder schreef hij: “Er is inmiddels ook een publicatie verschenen van de Physics-of-Fluids groep van de UT [Universiteit Twente]” – maar ook dit onderzoek bleek in het geheel geen betrekking te hebben op mondkapjes.

De aanbevelingen van Hagmeijer bleken dus niet te berusten op onderzoek van Universiteit Twente, zoals door EenVandaag was gemeld. Hagmeijer had slechts “literatuur gelezen”, met name het werk van Bourouiba, waarin echter met geen woord over mondkapjes of mondmaskers wordt gerept.

Daarop stelden wij Hagmeijer een aantal aanvullende vragen.

• Aangezien er geen onderzoek is geweest, wat was de aanleiding tot de publicatie door EenVandaag? Door wie is die geïnitieerd?
• De twee publicaties waar u in uw emails naar verwijst hebben betrekking op de verspreiding van het virus, niet op de werking van mondkapjes. Heeft u ook de werking van mondkapjes onderzocht alvorens tot de aanbeveling te komen dat zij in openbare gelegenheden verplicht zouden moeten worden gesteld?
• Er hebben voorzover ons bekend tot dusver 14 RCT’s (randomized controlled trials) plaatsgevonden naar de effectiviteit van mondkapjes in het voorkomen van virusverspreiding, alle 14 met negatief resultaat. Hebt u deze literatuur betrokken bij uw aanbevelingen?
• Bent u bekend met het onderzoek van Brauner et al dat door Jaap van Dissel in 21 januari 2021 is gepresenteerd in de Tweede Kamer en waarin naar voren komt dat het dragen van mondkapjes geen effect heeft op de verspreiding van het virus?
• Heeft u bij uw aanbeveling in overweging genomen dat de NEN-normen voor het hygiënisch gebruik van mondkapjes zeer strikt zijn en in de niet-medische dagelijkse praktijk nauwelijks uitvoerbaar? 
• Heeft u bij uw aanbeveling in overweging genomen dat mondkapjes ook schadelijke effecten met zich mee kunnen brengen, zeker bij langdurig en niet-hygiënisch gebruik?

Op geen van deze vragen is door Hagmeijer antwoord gegeven. Wel schreef hij ons onder meer het volgende:

• “Mijn uitspraken (Juli 2020) gaan niet over de overdracht van het virus, maar alleen over de overdracht van vloeistof, dat is glashelder in de EenVandaag tekst.”
• “Uitgestoten druppels zullen virus bevatten als de betrokkene COVID positief is. Het is dus evident dat als je de uitstoot van druppels tegengaat dat dan de uitstoot van het virus (deels) wordt tegengegaan. Net zo evident als het dragen van een veiligheidsgordel in de auto (bent u daar op tegen? Heeft u zich misschien verdiept in mogelijke negatieve gezondheidseffecten van autogordels?).”
• Hij voegde hier nog een PS aan toe: “In India en Braziliē hebben ze uitgebreide ervaring met het niet dragen van mondkapjes, dat is niet erg goed afgelopen volgens mij.”

De eerste opmerking van Hagmeijer, dat zijn uitspraken niet zouden gaan over overdracht van het virus, is bijzonder merkwaardig. Hij stelt immers duidelijk dat hij vindt dat mensen in publieke ruimtes mondkapjes zouden moeten dragen, om virusverspreiding te voorkomen. In zijn email schrijft hij ook: “Denkt men dat ik het leuk vind om mensen te vertellen dat ze een mondkapje zouden moeten dragen in publieke ruimtes?” Hij heeft dus wel degelijk een mening over de overdracht van het virus.

Zijn tweede opmerking, dat het “evident” is dat, “als je de uitstoot van druppels tegengaat dat dan de uitstoot van het virus (deels) wordt tegengegaan,” toont een duidelijk gebrek aan kennis over mondkapjes. Hij lijkt niet te beseffen dat virussen zo klein zijn dat ze niet door mondkapjes worden tegengehouden. Hij lijkt ook niets te weten over de risico’s en schadelijke effecten van het dragen van mondkapjes.

Zijn derde opmerking, over Brazilië en India, is zo mogelijk nog vreemder en onwetenschappelijker. Hij blijkt niets te weten van de vele epidemiologische onderzoeken die aantonen dat er geen verband is tussen de invoering van mondkapjesplicht en coronabesmettingen en neemt zonder enige bewijsvoering aan dat de ervaringen van Brazilië en India met corona (wat die dan ook precies zijn mogen) zijn toe te schrijven aan het niet-dragen van mondkapjes in die landen. Een bizarre conclusie.

Na nogmaals vergeefs aandringen op een antwoord op onze vragen, schrijft Hagmeijer, tot onze verbazing nog het volgende: “De kwaliteit van mondkapjes is niet mijn terrein, dat heb ik ook nooit beweerd. Ik ga er uiteraard vanuit dat de mondkapjes die worden ingezet worden gecontroleerd op deugdelijkheid, net als alle andere medische middelen. Dat is toch evident?”

Ineens blijkt “de kwaliteit van mondkapjes” niet het terrein van Hagmeijer – terwijl hij wel als expert wordt opgevoerd door EenVandaag en het Nederlandse volk meent te moeten vertellen dat ze mondkapjes moeten gaan dragen in winkels en cafés!

Hij doet dit bovendien op een moment dat het RIVM en het OMT tegen het gebruik van mondkapjes adviseren en zelfs minister Hugo de Jonge nog spreekt van “schijnveiligheid” als het gaat om mondkapjes. EenVandaag en Hagmeijer mengen zich dus actief in een politieke discussie, met de suggestie dat zij op grond van wetenschappelijk onderzoek kunnen aantonen dat mondkapjes in supermarkt en café nuttig zijn om verspreiding van het coronavirus tegen te gaan.

In werkelijkheid, zo blijkt nu, was er helemaal geen onderzoek. Het artikel was nepnieuws.

Naschrift

We hebben bij EenVandaag navraag gedaan wat de aanleiding was voor het artikel. Wij vroegen ons af, heeft EenVandaag contact gezocht met de Universiteit Twente voor dit verhaal? Maar waarom, want er was geen onderzoek. Of heeft Universiteit Twente contact gezocht met EenVandaag? Maar waarom zouden ze dat hebben gedaan, als er geen onderzoek was?

Een woordvoerder van EenVandaag laat ons desgevraagd per email weten: “Omdat dit artikel van meer dan een jaar geleden is, kan ik niet achterhalen wat de exacte aanleiding is om hier aandacht aan te besteden. In die tijd was er veel discussie over het al dan niet gaan gebruiken van mondkapjes, dat is in elk geval de directe aanleiding dat de radiocollega’s hier een onderwerp over hebben gemaakt.”

Vreemd genoeg voegt de woordvoerder hier dan het volgende aan toe: “In het stuk [d.w.z. het stuk van EenVandaag] lees ik nergens dat wij het hebben over een onderzoek van de heer Hagmeijer.”

Echt niet? Hier nog even de letterlijke tekst van kop en intro van het artikel van EenVandaag:

“Doe een mondkapje op in kroeg want volgens onderzoek is dat wel degelijk effectief

Willen we het coronavirus indammen, dan is het dragen van een mondkapje in binnenruimten als bijvoorbeeld cafés absoluut noodzakelijk. Dat stellen onderzoekers van Universiteit Twente.

De onderzoekers van de Universiteit Twente komen tot deze conclusie na analyse van een groot aantal bestaande onderzoeken naar aerosolen.

Universitair hoofddocent Rob Hagmeijer vertelt over de uitkomsten…”

Toch beweert EenVandaag dat ze het “nergens” hebben over onderzoek van Hagmeijer of de Universiteit Twente.

Wij hebben EenVandaag vriendelijk gevraagd of ze bij een volgende uitzending over mondkapjes onze expertise willen inroepen. Laten we hopen dat de publieke omroep zich herinnert dat ze het publiek eerlijk behoren te informeren.